Ubóstwo energetyczne jest szeroko rozpowszechnionym problemem w Europie, gdzie wiele gospodarstw domowych znaczną część swoich dochodów wydaje na rachunki za energię, jednocześnie doświadczając trudności z zabezpieczeniem swoich podstawowych potrzeb energetycznych. Muszą wybierać pomiędzy drastycznym ograniczeniem zużycia energii, obniżającym ich cieplny i ogólny komfort, a zapłatą rachunków za energię kosztem innych ważnych wydatków – na jedzenie czy opiekę zdrowotną. Choć do tej pory nie wypracowano wspólnej europejskiej definicji ubóstwa energetycznego, większość państw członkowskich uznaje skalę tego socjoekonomicznego problemu i jego negatywne skutki – począwszy od skutków zdrowotnych, poprzez izolację społeczną, po presję środowiskową związaną ze spalaniem złej jakości paliw oraz znaczącą emisją gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń ze źle ogrzewanych i nieocieplonych domów.[1]

Ubóstwo energetyczne obejmuje zarówno energię cieplną, jak i elektryczną. Jest bezpośrednio powiązane ze zużyciem energii (jej ilością i rodzajem), jej produkcją (rodzajem wykorzystywanych nośników energii) i dystrybucją[2]. Niezdolność do zaspokojenia swoich potrzeb energetycznych wynika z różnych źródeł: ekonomicznych (wysokie ceny paliw i energii, niskie dochody, nieumiejętność gospodarowania domowym budżetem…), technicznych (stare, nieocieplone domy, przestarzałe urządzenia stosowane w gospodarstwie, nieefektywna infrastruktura energetyczna) oraz społecznych (Niska świadomość energetyczna i wiedza na temat racjonalnego gospodarowania energią).

Negatywne skutki występowania zjawiska ubóstwa energetycznego obejmują nie tylko skutki ekonomiczne i środowiskowe, ale i poważne skutki zdrowotne. Mieszkając w niedogrzanych, niedoświetlonych i często zawilgoconych domach mieszkańcy są narażeni na choroby układu oddechowego, alergie, zaburzenia hormonalne, zaburzenia funkcjonowania układu krążenia oraz pogorszenie dobrostanu psychicznego.

Problem ubóstwa energetycznego w krajach uczestniczących w projekcie

Niemcy

Niemcy nie posiadają prawnej definicji ubóstwa energetycznego, ani nie jest ono ujmowane w oficjalnych statystykach. Można jednak zaobserwować, iż w ostatnich latach wzrasta ogólny poziom ubóstwa. W 2017 roku około 19,7 % obywateli było dotknięte problemem ubóstwa lub wykluczenia społecznego (Statistisches Bundesamt, 2019). W zależności od zastosowanej metody pomiarowej, szacuje się że od  5 do 23 % niemieckiej populacji można uznać za ubogie energetycznie (Heindl 2013; Schaffrin & Schmidt-Catran 2017). Duży wzrost cen energii elektrycznej pomiędzy 2010 a 2018 rokiem dotknął wiele gospodarstw o niskich dochodach, co zainicjowało publiczną debatę na temat potencjalnych społecznych konsekwencji transformacji energetycznej (Energiewende). Rosnące ceny energii elektrycznej, ogrzewania i czynsze – zwłaszcza na obszarach o gęstym zaludnieniu -  dalej pogarszają już niełatwą sytuację gospodarstw o niskich dochodach. W 2017 r. ponad 340 000 odbiorców energii elektrycznej zostało odłączone od sieci, gdyż nie płacili rachunków. W 2019 roku niemieckie gospodarstwa domowe płaciły najwyższe nominale ceny energii elektrycznej ze wszystkich gospodarstw domowych w Europie. Aby osiągnąć ambitne cele klimatyczne, a jednocześnie ochronić najbardziej wrażliwe gospodarstwa domowe, konieczne będzie przyjęcie i wdrożenie świadomych społecznie i kompatybilnych polityk energetycznych na poziomie federalnym, regionalnym i lokalnym.

Węgry

Węgry charakteryzuje jeden z najwyższych poziomów ubóstwa energetycznego w UE. Przeciętne gospodarstwo domowe wydaje na wydatki związane z energią około 14-18% swoich całkowitych dochodów. Najbardziej dotknięte problemem są obszary wiejskie położone w północnowschodniej i południowozachodniej części kraju.

Wyniki badania przeprowadzonego przez Energiaklub wykazały, iż w skali kraju ubóstwem energetycznym zagrożone jest 21%, tj. około 800 000 gospodarstw domowych. Ubogie energetycznie są najczęściej rodziny zamieszkujące w wolnostojących domach na wsi. Domy te zwykle mają relatywnie dużą powierzchnię ogrzewaną, a jednocześnie są nieocieplone i wyposażone w przestarzałe urządzenia grzewcze.

Ubogie energetycznie gospodarstwa najczęściej wykorzystują jako paliwo drewno opałowe, którego cena w ostatnich latach drastycznie wzrosła. Zmusiło to wiele gospodarstw do zastąpienia go innym paliwem - węglem brunatnym lub odpadami. Ich spalanie powoduje silne zanieczyszczenie powietrza zimą, a w długim terminie – istotne problemy zdrowotne.

Przeszkody prawne oraz brak dobrych praktyk stanowią istotną przeszkodę w walce z ubóstwem energetycznym na Węgrzech. Przez lata nie pojawiło się żadne znaczące wsparcie dla termomodernizacji budynków prywatnych, ani na poziomie krajowym, ani na poziomie lokalnym. Ponadto, odpowiednich kompetencji i zasobów powstrzymuje gminy od zajęcia się poważniej tym problemem. Z uwagi na to, iż problem ubóstwa energetycznego wymaga natychmiastowych działań, niezbędne jest zbudowanie tych kompetencji i danie samorządom lokalnym narzędzi do walki z tym rodzajem ubóstwa, w czym ma pomóc projekt EnPover.

Polska

Problem ubóstwa energetycznego dotyka około 12% mieszkańców Polski, a jego skala jest niewspółmierna do skali ubóstwa dochodowego - blisko  6% Polaków jest ubogich energetycznie, ale nie dochodowo. Grupy, które są najbardziej narażone na ten rodzaj ubóstwa, to mieszkańcy wsi i małych miasteczek, młode rodziny, które podjęły swoją pierwszą pracę (lub nie), mieszkańcy najuboższych dzielnic w dużych miastach oraz osoby starsze i niepełnosprawne. Ta pierwsza grupa stanowi 2/3 wszystkich ubogich energetycznie, a ostatnia – ¼ [3]

Zagrożenie ubóstwem energetycznym w znacznym stopniu zależy też od regionu kraju. Skala tego zjawiska w różnych województwach waha się od 6% do 18%. Problem zbyt wysokich kosztów energii w stosunku do dochodów jest szczególnie widoczny we wschodniej Polsce, podczas gdy problem niedogrzanych domów – w zachodniej Polsce.1

Ubóstwo energetyczne nie tylko pogarsza jakość życia i ma negatywny wpływ na zdrowie narażonych na nie rodzin, ale i przyczynia się do wzrostu zanieczyszczenia powietrza, które jest jednym z największych problemów środowiskowych w Polsce. Jest tak dlatego, iż ubogie energetycznie gospodarstwa najczęściej mają stare i nieefektywne piece oraz spalają w nich złej jakości paliwo.

Ograniczanie ubóstwa energetycznego

Zgodnie z klasyfikacją Polskiego Instytutu Badań Strukturalnych przeciwdziałanie zjawisku ubóstwa energetycznego wymaga interwencji w trzech kluczowych obszarach:

1. Łagodzenie przejawów w sytuacji, gdy całkowita eliminacja zjawiska nie jest możliwa w krótkim terminie. Obejmuje ono takie rozwiązania jak zasiłki i taryfy socjalne, które zmniejszają obciążenie domowych budżetów, oraz ochronę przed odłączeniem od sieci, która zapewnia dostęp do energii i pozwala uniknąć gwałtownego pogorszenia sytuacji życiowej.
2. Usuwanie przyczyn, które ma kluczowe znaczenie dla rozwiązania problemu. Obejmuje takie rozwiązania jak doradztwo energetyczne i zachęcanie do energooszczędnych zachowań, które budują wiedzę o tym, w jaki sposób prawidłowo i efektywnie korzystać z energii, działania termomodernizacyjne, które zabezpieczają budynki przed utratą ciepła i zmniejszają zapotrzebowanie na energię, oraz inne energooszczędne usprawnienia, takie jak montaż zaworów termostatycznych na kaloryferach, wymiana żarówek na energooszczędne, wymiana starego i nieefektywnego wyposażenia.
3. Zapobieganie powstawaniu, które obejmuje długoterminowe działania prewencyjne, chroniące wrażliwe gospodarstwa domowe przed ubóstwem energetycznym, takie jak: wdrożenie zachęt finansowych do podjęcia termomodernizacji budynków (w formie dofinansowania, kredytów preferencyjnych czy ulg podatkowych) czy rozbudowa miejskiej sieci ciepłowniczej, która zwiększa dostęp do taniej i bezpiecznej energi.[4]

Ważną rolę do odegrania w walce z ubóstwem energetycznym mają miasta i gminy, gdyż mają one możliwość podjęcia działań w każdym z tych trzech obszarów. Istnieją już przykłady dobrych praktyk wdrożonych na szczeblu lokalnym, obejmujących udzielanie konsultacji energetycznych, wprowadzania programów wsparcia (np. dofinansowujących wymianę starych i nieefektywnych pieców węglowych), rozdawanie energooszczędnych urządzeń (np. energooszczędnych żarówek) czy różnego rodzaju kampanie edukacyjne, które mogą stanowić źródło inspiracji dla innych miast zmagających się z problemem ubóstwa energetycznego.

[1] https://ec.europa.eu/energy/eu-buildings-factsheets-topics-tree/energy-poverty_en?redir=1;
IBS Policy Brief UBÓSTWO ENERGETYCZNE W POLSCE – DIAGNOZA I REKOMENDACJE

[2] IBS Policy Paper Ograniczenie ubóstwa energetycznego w Polsce – od teorii do praktyki

[3] IBS Policy Paper JAK OGRANICZYĆ SKALĘ UBÓSTWA ENERGETYCZNEGO W POLSCE

[4] IBS Policy Paper JAK OGRANICZYĆ SKALĘ UBÓSTWA ENERGETYCZNEGO W POLSCE